Chociaż chemioterapia jest podawana w celu zniszczenia komórek nowotworowych, może również uszkodzić komórki prawidłowe.

Największe prawdopodobieństwo uszkodzenia dotyczy komórek prawidłowych, które intensywnie dzielą się - takich jak komórki szpiku kostnego i krwi, komórki mieszków włosowych oraz układu rozrodczego i pokarmowego. Uszkodzenie tych komórek odpowiada za wiele spośród objawów ubocznych chemioterapii. Objawy uboczne różnią się w zależności od poszczególnych leków cytostatycznych, ich dawkowania i sposobu podawania, jak również od indywidualnej reakcji chorego na lek. Niektóre z nich łatwo kontrolować i leczyć; inne wymagają specjalistycznego postępowania.

Supresja szpiku kostnego

Szpik kostny jest tkanką obecną wewnątrz określonych kości, która produkuje białe ciałka krwi (leukocyty), czerwone ciałka krwi (erytrocyty) i płytki krwi. Uszkodzenie tkanki szpiku kostnego nazywa się supresją, lub mielosupresją. Jest to jeden z najczęściej występujących objawów ubocznych chemioterapii.

Komórki wytwarzane w tkance szpiku kostnego charakteryzują się gwałtownym wzrostem i wrażliwością na działanie chemioterapii. Dopóki komórki Twojego szpiku kostnego nie zregenerują się po uszkodzeniu przez leki cytostatyczne, możesz mieć nieprawidłowo niskie wyniki badań leukocytów, erytrocytów i płytek krwi. Podczas otrzymywania chemioterapii będziesz mieć regularnie pobieraną krew w celu określenia liczby wymienionych wyżej komórek.

Spadek liczby komórek krwi nie występuje bezpośrednio po chemioterapii, ponieważ leki cytostatyczne nie niszczą komórek obecnych w krwi krążącej (te komórki nie podlegają intensywnym podziałom). Natomiast chemioterapia czasowo uniemożliwia powstawanie nowych komórek krwi w szpiku kostnym - wtedy liczba ciałek krwi zaczyna się zmniejszać. Rodzaj i dawka chemioterapii mają wpływ na to, w jakim czasie i stopniu wystąpi zmniejszenie liczby ciałek krwi.

Każdy rodzaj ciałek krwi ma odmienną funkcję i różny czas przeżycia:

• białe ciałka krwi (leukocyty) pomagają organizmowi w zwalczaniu zakażeń, a ich czas życia wynosi około 6 godzin;
• płytki krwi pomagają zapobiegać krwawieniom poprzez formowanie skrzepów w celu uszczelnienia uszkodzonych naczyń krwionośnych, a ich czas życia wynosi około 10 dni;
• czerwone ciałka krwi (erytrocyty) dostarczają tlen do tkanek, żeby komórki całego organizmu mogły przetworzyć składniki odżywcze w energię niezbędną do życia. Czas życia krwinek czerwonych wynosi około 120 dni.

---

Najniższy poziom liczby ciałek krwi określa się jako nadir. Nadir dla każdego rodzaju komórek krwi występuje w różnym czasie, lecz liczba białych ciałek i płytek krwi osiąga najniższą wartość w okresie od 7 do 14 dni po podaniu chemioterapii. Czerwone ciałka krwi żyją dłużej i nie osiągają nadiru przez kilka tygodni.

Niska liczba białych ciałek krwi

Krew zawiera w warunkach prawidłowych od 4.000 do 10.000 leukocytów w milimetrze sześciennym. Leukopenia to termin medyczny na określenie niskiej liczby białych krwinek. Neutropenia, nieprawidłowo niska liczba neutrofilów, które stanowią podgrupę leukocytów, jest najczęstszym czynnikiem ryzyka infekcji u osób z rakiem. Prawidłowy zakres wartości neutrofilów zawiera się w granicach od 2.500 do 6.000 komórek w milimetrze sześciennym. Tak zwana bezwzględna liczba neutrofilów jest wyliczana w celu określenia prawdopodobieństwa wystąpienia infekcji. Chory z bezwzględną liczbą neutrofilów 1 000 lub poniżej jest uważany za tzw, chorego neutropenicznego z dużym ryzykiem rozwinięcia się infekcji. Spadek bezwzględnej liczby neutrofilów poniżej 500 określany jest jako ciężka neutropenia.

Niska liczba białych ciałek krwi lub neutrofilów powoduje ryzyko powstania infekcji. Pierwszym jej objawem może być gorączka. Zwykle lekarz lub pielęgniarka uprzedzą Cię o konieczności zgłoszenia się na wizytę w przypadku stwierdzenia gorączki powyżej 38^oC. dreszczy lub innych objawów infekcji. Mogą to być: ból gardła, kaszel lub jego nasilenie, duszność, katar, ból przy oddawaniu moczu oraz zaczerwienienie, obrzęk i podwyższenie ciepłoty miejsca urazu.

Ze względu na ryzyko infekcji, kolejne dawki chemioterapii mogą być odroczone w przypadku stwierdzenia u Ciebie bardzo niskiej liczby białych ciałek krwi. W niektórych sytuacjach lekarze mogą zalecić zastosowanie tzw. czynników wzrostu kolonii leukocytów, żeby nie dopuścić do nadmiernego obniżenia liczby krwinek białych.

Twoje ciało w warunkach prawidłowych wytwarza kilka czynników wzrostu (nazywanych także czynnikami stymulującymi kolonie) w celu pobudzania syntezy różnych rodzajów komórek krwi. Lecz poziomy stężenia tych czynników w organizmie są często niewystarczające do utrzymania wartości wymaganych podczas chemioterapii.

Czynniki wzrostu wspomagają i przyspieszają odbudowę szpiku kostnego, przez co zmniejszają ryzyko wystąpienia infekcji. Są one podawane drogą dożylną lub podskórną.

Niska liczba czerwonych ciałek krwi

Stan nieprawidłowo niskiej liczby krwinek czerwonych nazywany jest anemią lub niedokrwistością. Anemia może być przyczyną zmęczenia, osłabienia, bólów i zawrotów głowy, drażliwości, duszności oraz przyspieszenia akcji serca, czyli pulsu oraz częstości oddechów.

Lekarze wykorzystują zwykle dwie metody oceny, czy występuje u Ciebie niedokrwistość:

• czerwony barwnik zawarty w erytrocytach, który przenosi tlen to hemoglobina. Jeżeli liczba krwinek czerwonych jest zbyt niska, stężenie hemoglobiny we krwi zmniejszy się do wartości poniżej zakresu normy wynoszącej od 12 do 16 gramów na decylitr u kobiet i od 14 do 18 gramów na decylitru mężczyzn;
• hematokryt to procent całkowitej objętości krwi zajmowany przez krwinki czerwone. Zakres jego wartości prawidłowych wynosi od 37% do 52%. Wartości hematokrytu są zwykle wyższe u mężczyzn niż u kobiet.

Niedokrwistość spowodowana przez chemioterapię jest zwykle czasowa, lecz krwawienie w wyniku zabiegów chirurgicznych z powodu raka może ją nasilić. Czasami niezbędne są przetoczenia krwi do chwili, gdy szpik kostny będzie w stanie zastąpić utracone krwinki czerwone, Transfuzje krwi niosą ze sobą pewne ryzyko i są zalecane jedynie w przypadku wystąpienia poważnych objawów anemii, takich jak duszność i/lub bardzo niska liczba erytrocytów.

Niska liczba płytek krwi

Prawidłowy zakres wartości liczby płytek krwi to od 150 000 do 450 000 w milimetrze sześciennym. Medyczne określenie nieprawidłowo niskiej liczby płytek krwi to trombocytopenia.

Jeżeli liczba płytek krwi u Ciebie jest niska, mogą wystąpić następujące objawy:

• łatwe powstawanie siniaków,
• dłuższe niż zwykle krwawienie z drobnych ran i skaleczeń,
• krwawienia z nosa,
• pojawianie się dużych siniaków lub petecji (licznych drobnych siniaków),
• poważne krwawienie wewnętrzne - jeżeli liczba płytek krwi jest bardzo niska.

---

Chociaż trombocytopenia spowodowana przez chemioterapię jest czasowa, może ona być przyczyną poważnego krwawienia z rany lub krwotoku mogącego uszkodzić narządy wewnętrzne, co stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Czasami niska liczba płytek krwi powoduje konieczność odroczenia niezbędnych zabiegów chirurgicznych. Jeżeli liczba płytek krwi jest bardzo niska (poniżej 10.000), lub jeżeli u chorego z umiarkowanie niską liczbą płytek krwi wystąpi nieprawidłowe krwawienie lub siniaczenie, można dokonać przetoczenia płytek krwi. Przetoczone płytki żyją w organizmie biorcy jedynie kilka dni i u niektórych chorych, którzy otrzymali wiele transfuzji płytek może rozwinąć się reakcja immunologiczna niszczenia przetoczonych płytek. Prowadzone są badania nad czynnikiem wzrostu płytek krwi.

Utrata włosów

Chemioterapia wpływa niekorzystnie na szybko rosnące komórki mieszków włosowych. Twoje włosy mogą stać się cienkie, łamliwe i wypadać. Utrata włosów oraz jej nasilenie zależą od rodzaju i dawki podawanych leków cytostatycznych oraz długości leczenia. Wypadanie włosów może rozpocząć się w 2 do 3 tygodni po rozpoczęciu leczenia chemicznego. Utrata włosów po chemioterapii jest prawie zawsze czasowa. Co ciekawe, gdy włosy zaczynają odrastać, często różnią się kolorem i układem od poprzednich i bywają mocniejsze - czasami nawet kręcone, podczas gdy przed leczeniem były proste. Proces odrastania włosów może rozpocząć się pod koniec leczenia lub bezpośrednio po jego zakończeniu.

Proces utraty włosów może bardzo różnić się u poszczególnych chorych. Niektórzy pacjenci doświadczają całkowitej utraty włosów, podczas gdy u innych stwierdza się jedynie ich osłabienie. Wypadanie brwi, rzęs, włosów łonowych i włosów innych okolic ciała jest zwykle mniej nasilone, ponieważ wzrost włosów w tych okolicach jest mniej aktywny w porównaniu z włosami głowy. Chociaż utrata włosów nie zagraża życiu, może pogorszyć Twoje samopoczucie. Pamiętaj, że istnieją możliwości pomocy, o których może poinformować Cię lekarz lub pielęgniarka, np. doboru i refundacji peruki na czas utraty włosów.

Zaburzenia czucia smaku

Leczenie przeciwnowotworowe i sam rak mogą powodować zmianę smaku spożywanych pokarmów. U niektórych chorych występuję zwiększenie apetytu na słodycze, lub przeciwnie niechęć do nich, także do spożywania pokarmów gorzkich. Dość znana i częsta jest niechęć do mięsa i wędlin, czasem także do pomidorów. Chorzy mogą odczuwać metaliczny smak w ustach. Zaburzenia czucia smaku mogą przyczyniać się do anoreksji i niedożywienia. Zmiany czucia smaku i węchu mogą utrzymywać się przez cały okres chemioterapii, lub nawet dłużej, lecz zwykle ustępują po upływie kilku tygodni od zakończenia leczenia.

Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i zapalenie przełyku

Zapalenie śluzówki jamy ustnej i bolesność z tym związana może być efektem chemioterapii. Podobne zmiany chorobowe mogą wystąpić także w przełyku i gardle.

Początkowo możesz odczuwać suchość w ustach. Następnie mogą pojawić się cechy zapalenia: bolesność, zaczerwienienie. Język może być obłożony nalotem i obrzęknięty. Dodatkowo występuje niekiedy także grzybica jamy ustnej w postaci białawych nalotów. Zapalenie śluzówki jamy ustnej, gardła i przełyku może prowadzić do krwawienia, owrzodzenia i zakażenia. Opisywane zmiany chorobowe powodują utrudnienie spożywania posiłków, połykania, a także mówienia.

Zmiany śluzówkowe mają zwykle charakter czasowy i pojawiają się najczęściej w okresie od 5 do 14 dni po podaniu chemioterapii. Po zakończeniu leczenia chemicznego zmiany całkowicie ustępują. Stwierdzenie grzybicy jamy ustnej wymaga zastosowania odpowiednich leków przeciwgrzybiczych.

Nudności i wymioty

Leki cytostatyczne mogą powodować nudności i wymioty w wyniku różnych mechanizmów, w tym podrażnienia błony śluzowej żołądka i dwunastnicy (początkowego odcinka jelita cienkiego).

Nudności są nieprzyjemnym odczuciem w okolicy żołądka i tylnej części gardła o charakterze epizodycznym i nawracającym. Nudnościom mogą towarzyszyć takie objawy jak pocenie się, zawroty głowy i osłabienie. Nudności mogą prowadzić do odbijania i wymiotów. Wymioty są procesem kontrolowanym przez ośrodek wymiotny w ośrodkowym układzie nerwowym, który wywołuje skurcze żołądka. W efekcie zawartość żołądka ulega wyrzuceniu przez usta. Wymioty mogą mieć charakter ostry, to znaczy, że występują w ciągu minut lub godzin po chemioterapii, lub opóźniony, to znaczy, że występują lub utrzymują się przez okres co najmniej 24 godzin po podaniu chemioterapii. W niektórych wypadkach wymioty opóźnione mogą utrzymywać się przez kilka dni. Istnieją także tzw. wymioty przepowiadające. Wymioty przepowiadające mogą występować na samą myśl o przyjmowaniu chemioterapii, często już w drodze do szpitala lub przychodni. Najczęściej są one związane z przebytymi przykrymi doświadczeniami w postaci nudności i wymiotów w przeszłości w podobnych sytuacjach.

Obecnie dostępne są nowe skuteczne leki umożliwiające zapobieganie i leczenie nudności i wymiotów. Metody naturalne, które mogą przynieść ulgę w takich przypadkach to imbir, ćwiczenia relaksacyjne i spokojna muzyka.

Zaparcie

Zaparcie polega na rzadkim, nieprzyjemnym oddawaniu twardego stolca, często związanym z istotną bolesnością. Zaparcia często wiążą się z wzdęciami, bólami brzucha i powstawaniem żylaków odbytu. Zaparcie występuje u około połowy wszystkich chorych z rakiem i u każdych trzech spośród czterech chorych z zaawansowanym nowotworem.

Niektóre leki cytostatyczne mogą bezpośrednio powodować zaparcie. Inne czynniki ryzyka zaparcia obejmują: zmniejszenie aktywności fizycznej, ubogą dietę, zmniejszenie podaży płynów i odwodnienie, leżący tryb życia oraz depresję. Po ustaleniu przyczyny zaparcia lekarz może zalecić Ci odpowiednią terapię.

Biegunka

Biegunka polega na nadmiernie częstym oddawaniu luźnych lub wodnistych stolców, zwykle ponad 3-6 razy dziennie. Biegunka może być połączona z oddawaniem gazów, bolesnymi skurczami jelit i odbijaniem. Występuje ona u trzech na czterech chorych otrzymujących chemioterapię z powodu uszkodzenia przez leki cytostatyczne szybko dzielących się komórek przewodu pokarmowego. Niektóre cytostatyki powodują biegunkę częściej niż inne. Jednoczesne stosowanie radioterapii i chemioterapii oraz wyższe dawki i dłuższy czas trwania leczenia także zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia biegunki. Inne czynniki ryzyka biegunki to guz żołądka i nietolerancja laktozy.

Biegunka może być poważnym objawem ubocznym i przybrać nasilenie oraz postać zagrażającą życiu, jeżeli wystąpią odwodnienie, niedożywienie, zaburzenia elektrolitowe. Z tego powodu każdy przypadek biegunki należy zgłaszać lekarzowi lub pielęgniarce. Istnieją skuteczne leki przeciwbiegunkowe, które lekarz może zastosować po dokonaniu indywidualnej oceny chorego.

Zmęczenie

Zmęczenie jest częstym objawem powodowanym przez raka oraz efektem ubocznym chemioterapii. Możesz odczuwać osłabienie siły mięśniowej, brak energii, trudności koncentracji i zmniejszoną zdolność do wykonywania pracy umysłowej i fizycznej. Zmęczenie wywołane przez raka różni się od codziennego zmęczenia występującego u osób zdrowych. Zmęczenie u chorego z nowotworem nie jest związane z aktywnością, nie znika po odpoczynku ani po śnie, może mieć charakter długotrwały i istotnie obniżać jakość życia.

Uszkodzenie serca

Istnieją leki cytostatyczne, które mogą powodować uszkodzenie serca. Podwyższone ryzyko powikłań ze strony serca dotyczy chorych po przebytym napromienianiu klatki piersiowej w okolicy serca i osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego, takimi jak nadciśnienie tętnicze lub inne.

Uszkodzenie serca po chemioterapii może być przyczyną zaburzeń rytmu i/lub niewydolności serca. Objawami mogą być uczucie niemiarowego bicia serca, obrzęki, duszność i suchy kaszel.

Zanim będziesz otrzymywać lek mogący uszkodzić serce, lekarz dokona oceny jego czynności, żeby upewnić się, czy jest ona prawidłowa. W trakcie leczenia prowadzone będzie monitorowanie czynności serca w celu wczesnego wykrycia ewentualnych zmian patologicznych. Najczęściej wykonuje się badanie echokardiograficzne, elektrokardiograficzne lub scyntygraficzne. W przypadku wykrycia zmian chemioterapia jest przerywana po to, żeby uniknąć poważnego uszkodzenia serca. Koniecznie powiadom lekarza lub pielęgniarkę o zaobserwowanych przez Ciebie objawach, takich jak nierówne bicie serca, wzrost masy ciała lub zatrzymanie płynów.

Zmiany układu nerwowego

Niektóre leki cytostatyczne mogą powodować bezpośrednio lub pośrednio zmiany
w ośrodkowym układzie nerwowym (nazwa ta obejmuje mózg i rdzeń kręgowy), nerwach czaszkowych lub nerwach obwodowych. Objawy uboczne wynikające z uszkodzenia nerwów mogą wystąpić bezpośrednio po chemioterapii, ale także po latach.

Nerwy czaszkowe są połączone bezpośrednio z mózgiem i pełnią ważną rolę w przewodzeniu impulsów czuciowych z okolicy głowy, twarzy i szyi oraz regulowaniu czynności narządów wewnętrznych. Nerwy czaszkowe odgrywają także ważną rolę w procesach widzenia, słuchu, węchu i smaku. Uszkodzenie nerwów czaszkowych może powodować zaburzenia wzroku, nadwrażliwość na zapachy, upośledzenie słuchu, szum lub dźwięczenie w uszach, suchość w jamie ustnej.

Nerwy obwodowe przewodzą impulsy do wszystkich części ciała i są odpowiedzialne za ruchy, czucie oraz funkcjonowanie niektórych organów wewnętrznych. Zmiany w obrębie obwodowego układu nerwowego zwykle dotyczą dłoni i stóp; mogą obejmować drętwienie, mrowienie i zaburzenia czucia. Objawy te mogą istotnie utrudniać codzienne czynności życiowe.

Uszkodzenie układu nerwowego zwykle ma charakter czasowy, jednak w niektórych przypadkach może niestety pozostać trwałe.

Zaburzenia funkcji poznawczych

Chemioterapia może wpływać na funkcjonowanie mózgu nawet wiele lat po jej zakończeniu. Zjawisko to występuje u niewielkiej liczby chorych i często wiąże się z podawaniem wysokich dawek chemioterapii. Okresowo możesz też odczuwać trudności w koncentracji czy obserwować u siebie takie objawy jak pogorszenie pamięci czy utrudnienie w pracy umysłowej. Po leczeniu chemicznym, możesz czuć trudności w koncentracji, rozumieniu i wnioskowaniu oraz osłabienie pamięci.

Uszkodzenie płuc

Niektóre leki cytostatyczne mogą powodować nieodwracalne uszkodzenie płuc. Prawdopodobieństwo takiego powikłania wzrasta, jeżeli chory oprócz chemioterapii otrzymuje także radioterapię na obszar klatki piersiowej.

Uszkodzenie tkanki płucnej objawia się dusznością, suchym kaszlem i niekiedy gorączką. Jeżeli podawanie leku chemicznego uszkadzającego płuca zostanie odpowiednio wcześnie przerwane, tkanka płucna może się zregenerować. Ponieważ wczesne zmiany płucne mogą być niewidoczne w radiogramie klatki piersiowej, lekarz może zlecić wykonanie testów czynnościowych płuc (spirografii) lub badania prężności gazów we krwi (gazometrii).

Uszkodzenie wątroby

Wątroba metabolizuje większość leków chemicznych, lecz niektóre z nich mogą spowodować jej uszkodzenie. W większości przypadków zmiany te mają charakter czasowy i czynność wątroby normalizuje się w czasie kilku tygodni od zakończenia chemioterapii. Objawami uszkodzenia wątroby są żółtaczka, zmęczenie i bóle w prawym podżebrzu. W celu oceny czynności wątroby wykonuje się odpowiednie badania krwi.

Uszkodzenie nerek i układu moczowego

Wiele z produktów metabolizmu leków cytotoksycznych jest wydalanych przez nerki. Te produkty przemiany chemioterapii mogą powodować uszkodzenie nerek, moczowodów lub pęcherza moczowego. Jeżeli stwierdzono u Ciebie wcześniej chorobę nerek, należy koniecznie poinformować o tym lekarza, tak żeby uniknąć zwiększonego ryzyka uszkodzenia nerek po chemioterapii. Objawami zaburzeń ze strony nerek i układu moczowego są bóle w dolnej części pleców, zmęczenie, nudności i wymioty, bóle głowy, obrzęki, zmiany w oddawaniu moczu i kolorze moczu. W celu oceny czynności nerek niezbędne są regularne badania krwi.

Zaburzenia życia płciowego i czynności rozrodczych

Zaburzenia sfery seksualnej, które mogą występować w trakcie i po chemioterapii zależą od wieku, dawki i czasu trwania leczenia oraz rodzaju zastosowanych leków. U mężczyzn mogą być to: problemy z erekcją, zmniejszenie popędu płciowego, uszkodzenie nasienia i w efekcie bezpłodność lub możliwość wad rozwojowych zarodka. U kobiet można zaobserwować niekiedy uszkodzenie jajników, co prowadzi do upośledzenia ich czynności hormonalnej i w efekcie do zmniejszenia popędu płciowego. Odnotowuje się również zaburzenia miesiączkowania, objawy wczesnego przekwitania, podrażnienie śluzówek i infekcje narządów płciowych.

Jeżeli kobieta jest w wieku rozrodczym, istnieje możliwość zajścia w ciążę w trakcie chemioterapii. Z powodu istotnego ryzyka nieprawidłowego przebiegu ciąży bezwzględnie zaleca się stosowanie w trakcie leczenia przeciwnowotworowego skutecznej antykoncepcji.

Długotrwałe objawy uboczne chemioterapii

Niestety niektóre objawy uboczne mogą utrzymywać się trwale pomimo zakończenia leczenia chemicznego. Zależą one od rodzaju otrzymanej chemioterapii oraz przebycia innych procedur terapeutycznych, takich jak napromienianie.
Najpoważniejszym długoterminowym objawem ubocznym po chemioterapii jest wystąpienie innego, tzw. wtórnego nowotworu złośliwego. Wtórne nowotwory złośliwe po chemioterapii obejmują ziarnicę złośliwą i chłoniaki nieziarnicze, białaczki oraz niektóre guzy lite.

---

Treść pochodzi z broszury "Rak płuca - Przewodnik dla chorych" wydanej przez Roche Polska Sp. z o.o.

Przypominamy, że zgodnie z obowiązującymi przepisami osoby fizyczne mogą przez cały rok wpłacać darowizny na konto Stowarzyszenia i odliczać je od podstawy opodatkowania PIT w kwocie nie przekraczającej 6% dochodu uzyskanego w danym roku. Taką możliwość mają zarówno przedsiębiorcy, jak też osoby uzyskujące dochody z pracy na etacie czy umów zlecenie lub o dzieło. Warunkiem jest przeznaczenie darowizny na cele zawierające się w sferze zadań publicznych.

Odwiedź profile naszych akcji: